چهار درس کودتای ۲۸ مرداد براب امروز

۲۸ مرداد در تاریخ ایران روزی خاص و فراموش‌نشدنی است. روزی که آمریکا و انگلیس با ترتیب دادن کودتا، شاه فراری از کشور را بار دیگر بر تخت نشانده و او را ۲۵ سال دیگر بر مقدرات این کشور مسلط کردند. بازخوانی و تأمل در وقایع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یک تفنن تاریخی نیست. عوامل اصلی و خارجی کودتا یعنی آمریکا و انگلیس امروز هم با ملت ایران دشمنی دارند و این دشمنی به‌واسطه زخم‌هایی که طی چهار دهه اخیر خورده‌اند، بسیار عمیق‌تر شده است. اگرچه امروز امکان تکرار کودتایی مانند ۲۸ مرداد به‌کلی منتفی است، اما برخی مسائل و تاکتیک‌های بکار گرفته‌شده در این کودتا و اشتباهات برخی عناصر داخلی، همچنان درس‌آموز و مایه عبرت است. در این گزارش به ۵ عامل موفقیت کودتای آمریکایی-انگلیسی ۲۸ مرداد اشاره‌شده و در پایان چند درس از این ماجرا برای ایران امروز، بیان می‌شود.

اختلاف داخلی مجالی برای رخنه
بدون شک یکی از عوامل محوری شکست نهضت ملی شدن نفت، بروز اختلاف داخلی در کشور به‌ویژه میان نخبگان جامعه بود. فارغ از میزان سهم گروه‌ها و اشخاص مختلف در این تقصیر، اختلافات مذکور چنان عمیق و گسترده شد که زمینه را برای شیطنت و اجرای طرح توطئه بیگانه فراهم کرد.
در ماجرای کودتای ۲۸ مرداد اساسی‌ترین شکاف میان مصدق و آیت‌الله کاشانی به وجود آمده بود؛ شکافی که باعث شد دولت مصدق اصلی‌ترین حامی خود را از دست بدهد و زمینه را برای دخالت دشمنان مهیا کند.

غفلت از عوامل مشکوک
غفلت از اعمال مشکوک برخی افراد و مماشات با آنان از سوی دولت مصدق، از دیگر عوامل کودتای ۲۸ مرداد بود. مصدق نه‌تن‌ها این عوامل را مورد پیگرد و مجازات قرار نداد بلکه به برخی از آنان امتیازاتی نیز داد و این رفتار تعجب‌آمیز حتی باعث شد عده‌ای معتقد باشند کودتا با همکاری مصدق انجام‌شده است! ازجمله این موارد می‌توان به نوع برخورد وی با افرادی مانند قوام و سرلشگر زاهدی (از عوامل جنایت رژیم در قیام ۳۰ تیر) اشاره کرد؛ اما شاید بحث‌برانگیزترین برخورد، مورد سرتیپ دفتری باشد. دفتری برادر داماد مصدق بود. وی از جانب رزم‌آرا معدوم به ریاست شهربانی کل کشور منصوب شد و به تعقیب نیرو‌های جبهه ملی و هواداران مصدق پرداخت؛ اما مصدق دفتری را به ریاست گارد مسلح گمرک منصوب می‌کند. رفتار دفتری کاملاً قابل پیش‌بینی است، وی باخیانت به مصدق در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ یعنی سه روز قبل از کودتای اصلی در نیمچه کودتایی که علیه دولت رخ داد شرکت می‌کند. بلافاصله اسناد خیانت دفتری رو می‌شود. این اسناد به مصدق ارائه می‌شود. مصدق که گویی اصلاً سندی را ندیده است تنها یک روز قبل از کودتا دفتری را به ریاست شهربانی منصوب می‌کند و او در اولین روز کاری خود از عوامل اصلی کودتا می‌شود!

غفلت از عامل تعیین‌کننده مردم
آیت‌الله کاشانی یک روز قبل از کودتا در نامه‌ای تاریخی به مصدق می‌نویسد: «بر من مسلم است که می‌خواهید مانند سی‌ام تیر کذایی، یک‌بار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید... زاهدی را که من با زحمت تحت نظر و قابل‌کنترل نگه‌داشته بودم، با لطایف‌الحیل خارج کردید و حال همان‌طور که واضح بوده، درصدد به‌اصطلاح کودتاست... این نامه من سندی در تاریخ ملت ایران خواهد بود که من شمارا باوجود همه بدی‌های خصوصی‌تان نسبت به خودم، از وقوع حتمی یک کودتا به‌وسیله زاهدی که مطابق با نقشه خود شماست، آگاه کردم.»، اما جواب مصدق به این نصیحت مشفقانه خواندنی‌تر است: «مرقوم حضرت آقا به‌وسیله آقای حسن آقای سالمی زیارت شد. این‌جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم. والسلام!»، اما یک روز بعد عده‌ای قلیل به خیابان‌های پایتخت ریخته و به‌راحتی مصدق را از مسند قدرت به زیر می‌کشند. این مسئله نشان می‌دهد عدم آگاهی مردم و به دنبال آن غیبت آنان در بزنگاه‌های تاریخی می‌تواند لطمات غیرقابل جبرانی به هر کشور و ملتی وارد کند.

شعبان بی‌مخ‌ها
پدیده «شعبان بی‌مخ‌ها» و نقش آن‌ها در کودتای ۲۸ مرداد از موارد جالبی است که خود به‌طور مستقل جای بررسی دارد. وقتی روزولت با چمدان پر از دلار خود بانام جعلی از مرز عراق وارد ایران شد، بدون شک به‌تن‌هایی نمی‌توانست کودتایی موفقیت‌آمیز را ترتیب دهد. دسته‌ای از اراذل‌واوباش تهران به سرکردگی فردی معروف به شعبان بی‌مخ با مبلغ اندکی به استخدام طراحان کودتا درآمده و مسئولیت خشونت فیزیکی کودتا را بر عهده گرفتند. مروری بر تاریخ نشان می‌دهد همیشه چنین افرادی در هر جامعه‌ای بوده‌اند که برای پول حاضرند آتش بزنند، خون بریزند، عربده بکشند وزنده باد، مرده باد بگویند. در گزارش تحولات روز ۲۸ مرداد آمده است: صبح این روز شعبان جعفری (شعبان بی‌مخ) و دار و دسته‌اش که مجهز به چوب و چماق بودند با همراه عده‌ای بیکاره سوار بر کامیون و اتوبوس‌ها به مرکز شهر آمده و تظاهرات به راه انداختند. در این تظاهرات برخی از فواحش معروف تهران مانند رقیه آزادپور، پروین آژدان قزی و ملکه اعتضادی هم حضور داشتند.

عوامل بیگانه
در باب نقش عوامل بیگانه در کودتای ۲۸ مرداد گفتنی‌های بسیاری وجود دارد؛ چراکه از اساس این حرکت توسط انگلیس و آمریکا طراحی‌شده بود. دولت مصدق نمی‌توانست جلوی فکر و توطئه خارجی‌ها را بگیرد، اما اگر نسبت به عوامل خارجی که به ایران عازم می‌شدند دقت بیشتری به خرج می‌داد به‌احتمال‌زیاد می‌توانست مانع رخ دادن این کودتا شود. به‌عنوان نمونه در بیست و هفتم تیرماه سال ۱۳۳۲ پنجاه‌وسه نفر از کارکنان اداره اصل چهار و سفارت آمریکا، تهران را ترک کردند و به دنبال آن، مقادیری سلاح برای کودتا مخفیانه و تحت عنوان کمک‌های انسان دوستانه اصل چهار وارد کشور شد. یا ماجرای ژنرال نورمن شوارتسکف، مستشار سابق ژاندارمری که با وجوه اعطائی سازمان سیا به مبلغ پنج میلیون دلار، به منظور سازمان‌دهی کودتا وارد تهران شد و پس از ملاقات با جمعی از افسران و سرلشکر زاهدی از کشور خارج شد. او در این سفر، پنج میلیون دلار به زاهدی بابت هزینه‌های کودتا پرداخت. رزولت نیز که از مرز کرمانشاه و با اسم جعلی وارد ایران شد علاوه بر پول، حجم قابل‌توجهی مقاله، کاریکاتور و امکانات لازم برای فضاسازی نیز به همراه خود آورده بود.

درس‌های کودتای دیروز برای امروز
کودتای ۲۸ مرداد درس‌ها و عبارت‌های فراوانی دارد که در ادامه به‌طور خلاصه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱- امروز نیز آمریکایی‌ها به دنبال براندازی نظام ایران هستند و درعین‌حال دعوت به مذاکره می‌کنند. مذاکره با شیطان و اعتماد به آن، زمینه را برای رسیدن دشمن به هدف خود هموار می‌کند. مصدق که از دشمنی انگلیسی‌ها به تنگ آمده بود، دست خود را به‌سوی امریکا دراز کرد، اما نتیجه این اعتماد، کودتا و سرنگونی وی بود.
۲- نفوذی‌ها نقشی مهم و اساسی در وقوع کودتای ۲۸ مرداد داشتند. امروز هم نفوذی‌ها در قالب سیاستمداران دو تابعیتی، تجار، شخصیت‌های فرهنگی، رسانه‌ای و ... یکی از اصلی‌ترین ابزار دشمن در راهبرد خود علیه جمهوری اسلامی ایران هستند. غفلت از آنان یعنی باز کردن راه دشمن.
۳- کودتا وقتی موفق شد که مردم میدان را خالی و تعداد اندکی آشوبگر خیابان‌ها را به جولانگاه خود بدل کردند. جمهوری اسلامی نظامی مردمی و برخاسته از خواست و اراده مردم است. دشمن نیز با تمام قوا سعی دارد مردم را مأیوس و ناامید و از میدان بدر کند. تزریق امید واقعی به مردم و خدمت مخلصانه به آنان، راه مقابله با این تاکتیک است.
۴- رسانه‌ها در کودتای ۶۶ سال پیش نقش داشتند. رادیو بی‌بی‌سی بود که در ساعت ۱۲ شب اسم رمز عملیات را اعلام کرد. امروز نقش رسانه‌ها بسیار پیچیده‌تر و عمیق‌تر از اعلام رمز کودتا شده است. رسانه‌ها افکار عمومی را می‌سازند و به تحولات جهت می‌دهند. تحریف واقعیت می‌تواند چنان باشد که سفید را سیاه سازند. رسانه‌های در خدمت کودتا، پس‌ازاین واقعه ضد ملی آن را انقلابی مردمی معرفی می‌کردند!